Kuo lava lelei e “fili fakapotopoto” ki he Fale Alea ‘o Tonga, ka ‘oku toe ‘eni e fili fakapotopoto ki ha Palemiá, ki he ta’u ‘e 4 ka hoko. Ko e kaveinga lahi ne talaki he ta’u fili ko ‘eni, ke fai fakapotopoto hono fili e kau fakafofonga. Talaki ‘eni mei he tō folofola ‘a e Tu’í, pea a’u ki hono tālanga’i ‘e he kakai ‘o e fonuá.
Kaekehe, kuo lava e fili ‘o kakato e toko 26 ki he Fale Alea, toko 9 mei he Hou’eiki Nopelé, pea toko 17 mei he kakaí. Kā, ko e fili mahu’inga tahá ‘eni ‘oku ‘amanaki ke fai, ‘a ia ko e fili ha Palemiá, pea ko e fili ‘eni ‘oku toe fiema’u lahi ange ai ‘a e fakapotopoto.
Neongo ‘oku te’eki ai ke fai hano fakahā faka’ofisiale ko hai fua kuo nau pole ke kanititeiti ki he fili Palemiá, kā kuo ‘osi fai hano tālanga’i ia mei he ngahi fungavaka kehekehe ‘a kinautolu ‘e ala kau ki he fili Palemia.
‘Oku ‘osi mahino pe foki ‘a e Palemia lolotonga, Dr. ‘Aisake Eke, ko e kanititeiti fika ‘uluaki ia ki he fili Palemiá. Pea ‘oku ‘i ai mo e ni’ihi kehe ‘o e kau fakafofofonga ‘o e kakaí ‘oku hangē te nau kanititeiti ki he fili Palemiá. ‘Oku kau ki heni ‘a Hu’akavameiliku Siaosi Sovaleni, Palemia ki mu’a; pehē foki mo e Tokoni Palemiá, Dr. Taniela Fusimalohi. Ko e toko tolu ‘eni mei he kau fakafofonga ‘o e kakaí ‘oku tālanga’i ko ha kau kanititeiti ki he fili Palemiá.
Mei he Hou’eiki Nopelé, ko e tokoua, na’e fokotu’u mai te na ala kanititeiti, ‘a ia ko Lord Fakafanua, mo Lord Tu’ivakano. Kā, ‘i he taimi ni, ko Lord Fakafanua pē ‘oku tu’u tokotaha ko e kaniteiteiti ia mei he kau fakafofonga Nopelé.
Kaveinga Mahu’inga
Ko e kaveinga mahu’inga ‘i he ‘amanaki ke fai e fili Palemiá, pe kohai e tokotaha ‘e ala hoko ko e taki e Pule’angá, ke fononga mo ngāue fakataha e sino mahu’inga ‘e tolu ‘o e Sosaieti Tonga: ko e Tu’í, Hou’eikí, mo e Kakaí.
Ko e Sosaieti Tongá, pe ko e fonuá ‘oku ui ko Tongá, ‘oku ha’i fakataha ai e sino ‘e tolu ko ‘ení: Tu’i, Hou’eiki, Kakaí. ‘Oku ‘ikai ko e Tu’í pē, ‘oku ‘ikai ko e Hou’eikí pē, kā ‘oku kau mai e Kakaí; ko hono fakataha’i e tolu’i sino ko ‘eni, ke taha pē.
Ko e Tu’i ko e Tamai ia ‘a e fonuá; ko e Hou’eikí, ko e kau ‘aofi ia ‘oku fakahoko ai e fehokotaki ‘a e Tu’í mo e Kakaí, pea ko e Kakaí ko kinautolu e famili ‘o e Tu’í ‘oku fakafatongia’i ki he langa fonua fakalukufua
Ko honau mahu’inga takitaha ki he Sosaietí, ‘oku ‘ikai ke makatu’unga ia ‘i honau tokolahí, kā ‘i honau fakafatongia’i fakasosiale mo fakafonua ma’ae fonua ko Tonga. Ka mapaki pe fakasi’ia ha taha e ngaahi sino ni, ‘e ta’epalanisi, pea ‘ikai lava ke ngāue lelei mo melino ‘a e kotoa ‘o e Sosaieti Tongá.
‘I he ta’u ko ‘eni ‘e 15 kuohili, talu e fakahoko e liliu fakatemokalatí, ‘oku te’eki ai pe ha Palemia te ne lava ke fakatahataha’i mo tataki ha Tonga ‘oku fakamu’omu’a ai e lelei fakalukufua: Tu’i, Hou’eiki, Kakai, ‘i he makatu’unga ‘o e faitotonú mo e langa fonua fetauhi’aki ‘i he kelesi, ‘ofa, mo e meesi ‘a e ‘Otuá.
Ko e anga e tu’u he taimi ni
Dr. ‘Aisake Eke: ko e fakafofonga ‘eni ‘oku takimu’a he teuaki ‘o e fili Palemia, he ko ia ‘oku lolotonga Palemiá. Kā, ‘oku lahi e ngaahi palopalema ne hā mahino mai he ta’u ko ‘eni ‘oku ‘amanaki ke tau situ’a ki ai, he Palemia ‘a Eke.
Ne hā mahino mai ‘oku ‘ikai ko ha taki mālohi fe’unga ‘eni he ne ‘ikai ke ne lava ‘o pule’i mo fai ha ngāue ki he kehekehe ‘ene Kapinetí. Fuhu e taha ‘ene kau Minisita ‘i Fale Alea, ‘ikai pe ke fai ha me’a ki ai… pea toki fu’u tomui ‘ene feinga ke fai ha ngaue ki ai. Toe fai e ngāue pango ‘a e Minisita tatau ‘o tukuaki’i ko e ta’efaka’apa’apa ki he Fakamaau’angá, ‘ene kaunoa ‘o tukuange ai e tokotaha ke folau na’e tapui ke folau ki muli.
Ko e tu’o fā hake pē ‘eni e uesia lahi e fonuá ‘i ha mahina ‘e taha mo e konga ‘i he nounou ‘a e penisini, kae ‘ikai pe ke fakahoko hono fatongia taki ke fai ha me’a ke solova e palopalema ni. Toki ‘asi mai pe hili e nounou tu’o fā, ‘o ‘omai e fakamatala ta’efalala’anga ki he uta penisini mo e vaka kuo tau mai, kae kei hoko atu pe palopalema ia.
Ko e kanititeiti Palemiá vaivai taha ‘eni ‘e ala fai hano fili, neongo ko e tangata lelei pe ‘eni ia ‘iate ia. Pea ‘oku pehē foki ‘e hono kau poupou ko e tokotaha ‘eni ‘oku finangalo ki ai ‘a e Tu’í. ‘Oku ‘i ai e lau ‘a e kau Palangí ki heni: “A good man but a weak leader!” ‘E fakapotopoto nai hano fili ha taha pehe ni ke toe Palemiá?
Hu’akavameiliku: Ko e kau kanititeiti mei he kau fakafofonga e Kakaí ki he fili Palemiá, ‘oku ‘ikai ha taha ‘e taukei ange pea toe hoko ko ha taki fe’unga mo lelei hangē ko Hu’akavameiliku, neongo ‘a e ngaahi vaivai mo e fehalaaki kimu’a.
Ko e ngaahi tukuki’i kuo fai mei he Pule’anga lolotongá, ‘oku ‘ikai ha fakamo’oni pau ki ai. Ko e pehē koee ‘oku ne tu’u fehangahangai mo e finangalo e Tu’i, ko e fo’i fakanafala ia.
Ko e Palemia ‘eni ia ‘oku ‘ilonga ‘aupito e ngaahi ngāue lalahi kuo lava, pea tali lelei ‘ene taki ki he fonua mo hono fakafofonga’i lelei ‘a Tonga ki Tu’apule’anga. ‘Oku matu’aki fu’u manakoa ‘i hono vahenga, pea lelei e ngāue kuo fai ai.
Dr. Taniela Fusimalohi: Ko e tokotaha longomo’ui ‘eni ‘ene taki he lakanga Tokoni Palemia, pea taimi lahi ko ia na’e Palemia Le’ole’o he taimi na’e mama’o ai ‘a e Palemia. ‘Oku manakoa pea tali lelei ia ‘i hono vahenga ‘o ‘Eua11.
Ko e taimi nounou ko ‘eni ‘ene Tokoni Palemia mo e Minisita MOI na’e lahi ange talanoa he ngāue ne fai. Kā, ‘oku kau ‘a Fusimalohi he tokotaha taukei he ngāue fakapule’angá, pea tokotaha ako lelei. Kā, ‘e lava nai ke poupoua ia, tautefito ki he fe’auhi mo Hu’akavameiliku, Eke, mo Lord Fakafanua.
Lord Fakafanua
Ko e nopele fakamuimuitaha ne hoko ko e Palemia, ko Lord Tu’ivakano. Ko ia e ‘uluaki Palemia hili ‘a e liliu ko ia he 2010. ‘I he ta’u ‘e 15 kuo hili, ko e Palemia ‘e toko 5: toko 1 ko e Nopele, toko 4 mei he kau fakafofonga ‘o e Kakai.
Ko ‘eni kuo toe pole mai ha Nopele ki he lakanga Palemia ki he ta’u ‘e 4 ka hoko.
‘Oku fai e fefusiaki he tālanga ‘a e ni’ihi ‘o pehe ‘oku tonu ke Palemia ma’u pe ha taha mei he Kakai. Hangē koaa ‘e ta’efakatemokalati ia ka Palemia ha fakafofonga Nopele. ‘Oku ‘atá ‘aupito he Konisitutone ia ke Palemia ha taha pe he toko 26 ‘o e kau memipa ka fili ia ‘e he tokolahi ‘o e Fale Aleá.
Ko Lord Fakafanua, neongo ‘ene kei ta’u si’í, kā ‘oku kau ia he taukei taki mei he Hou’eiki Nopele, he ko ia na’a ne tataki lelei mai e Fale Aleá, ko e Sea he ta’u lahi.
‘E lava lelei ‘e Lord Fakafanua ke ne taki e Pule’anga ‘o fakahoko lelei e kaveinga ko ia ko hono fakataha’i e Tu’i, Hou’eiki, mo e Kakai he langa fonua ki he kaha’ú. Ko e ta’ata’a ofi ia ‘o e Tu’i, pea ko e Hou’eiki Nopele faka’apa’apa’i ‘o Ma’ufanga mo Ha’apai, pea ko e tokotaha ako lelei mo feohi lelei mo e Kakai ‘o e fonua.
Ka fili kotoa e Hou’eiki Nopele ‘e toko 9 ‘ia Lord Fakafonua, ko e toko 5 pe mei he kau fakafofonga ‘o e Kakai ‘e fiema’u, ke ne ma’u ai e fika ikuna ‘i he fili Palemiá.
Ka hoko ‘eni, pea ‘e lava ‘e he ‘Eiki Nopele ni, ke ne fili mei ha tafa’aki pe mei he toenga e Fale Alea ki he’ene Kapineti. Ko ‘etau fononga ki he ta’u ‘e 4 hoko, pe ‘e lelei pe kovi, ‘e makatu’unga ia he fili Palemia ‘oku ‘amanaki ke fai.