Muqdisho (Caasimada Online) – Ugu yaraan 87 qof, oo u badan carruur, ayaa sanadkan Soomaaliya ugu dhimatay dillaac si xawli ah u faafaya oo cudurka gowracatada ah (diphtheria), kaas oo ay dhakhaatiirtu sheegeen inuu ka fara-batay xarumaha caafimaadka, uuna dilayo bukaanno aan weligood helin tallaalka joogtada ah, sida ay ku warramayaan wargayska The New York Times iyo shaqaalaha gargaarka ee goobta jooga.
Cudurkan oo ay keento bakteeriyo, kaas oo barariya dhuunta xiri karana marinka hawada, ayaa waxaa la xanuunsaday in ka badan 1,600 oo qof. Wuxuuna ku faafayaa xeryaha barakaca ee ciriiriga ah iyo xaafadaha aan haysan adeegyada ku filan. Waalidiinta ayaa carruur neef-tuuraysa la soo galaya qeybaha bukaan-jiifka ee culaysku saaran yahay, halkaas oo dhakhaatiirtu ay sheegeen in qaarkood la keeno iyagoo aad u liita oo aan waxba laga qaban karin.
Qayb isbitaal oo saxmad badan oo ku taalla Muqdisho, dhakhaatiirtu waxay la tacaalayaan sidii ay u badbaadin lahaayeen bukaanno yaryar oo uu cudurku dhuunta ka buufinayo neef-mareenkana ka xirayo.
Carruurta qaar ayaa lasoo gaarsiiyaa iyagoo ku dhow miyir-beel, waxaana soo sida waalidiin kasoo lugeeyay meelaha jiidda hore ee dagaalka si ay daaweyn u helaan. Qaar kalena ma soo gaaraanba. Shaqaalaha caafimaadku waxay tilmaameen qaab soo noqnoqda: qandho, kaddib ceejin, dabadeedna neef-qabatin.
Gawracatadu waa caabuq bakteeriya oo ku faafa qufaca iyo is-u-dhawaanshaha. Si degdeg ah ayuu u dili karaa, gaar ahaan carruurta aan la tallaalin. Tobannaan sano, tallaalka joogtada ah — gaar ahaan tallaalka isku-dhafan ee DTP (diphtheria-tetanus-pertussis) — ayaa cudurka xakameyn jiray. Hadda, difaacaas ayaa Soomaaliya meesha ka sii baxaya.
Shaqaalaha caafimaadka iyo hay’adaha gargaarka ayaa sheegaya in dhowr dhibaato oo is-dulsaaran ay sababayaan kororka kiisaska iyo dhimashada.
Tan koowaad waa colaadda. Sannado dagaal ah ayaa qoysaska ka barakiciyay guryahoodii, geynayayna xeryo barakac oo saxmad badan, halkaasoo cudurku si xawli ah ugu faafo, daryeelka caafimaad ee aasaasiga ahna uu ku yar yahay. Waalidiinta ayaa inta badan ku qasbanaada inay kala doortaan inay sii joogaan deegaannada ay maamulaan kooxaha hubeysan ama inay u safraan si halis ah si ay u gaaraan rug caafimaad. Dhakhaatiirtu waxay sheegeen, in marka cunug qaba gawracato lasoo gaarsiiyo isbitaal ku yaalla Muqdisho, ay neef-mareenkiisu markii horeba si halis ah u xirmi karaan.
Tan labaad waa saameynta cimilada. Abaaro iyo fatahaado ayaa malaayiin qof ku barakiciyay guud ahaan Soomaaliya, iyagoo si isdaba joog ah u carqaladeeyay helitaanka daryeelka. Marka ay qoysasku guuraan, waxay ka haraan nidaamyada tallaalka. Carruur badan oo hadda lagu daweynayo isbitaallada Muqdisho, sida uu tebiyay The New York Times, waa carruur “eber-qaadasho ah” — taasi oo macnaheedu yahay in aysan weligood helin hal tallaal oo joogto ah.
Tan saddexaad waa aamin-darrada. Ka-gajiigsiga tallaalka ayaa sii xoogeystay, waxaana sii hurinaya warar xan ah iyo shaki laga qabo farogelin dibadeed. Wargeyska The New York Times wuxuu qeexayaa sida macluumaadka khaldan ay waalidiinta qaar uga dhaadhiciyeen in tallaalladu aysan ammaan ahayn ama ujeeddo siyaasadeed laga leeyahay. Shaqaalaha caafimaadku waxay sheegeen in diidmada ama dib-u-dhigista tallaalku ay carruurta ka dhigayso difaac la’aan cudur laga hortegi karay.
Tan afraad waa dhaqaalaha. Dhimis lagu sameeyay kaalmadii caalamiga ahayd ayaa daciifisay awoodda Soomaaliya ay kaga hortegi karto cudurrada dillaaca inta aysan dilaa noqon. Shaqaalaha gargaarka iyo mas’uuliyiinta Soomaalida ayaa sheegaya in taageeradii Mareykanka ee barnaamijyada tallaalka joogtada ah oo yaraatay ay sababtay in rugaha caafimaadku ay keyd-beel noqdaan, kooxihii tallaalkana ay fariistaan. Iyadoo la bixinayo qaadashooyin yar — iyo shaqaale tababaran oo yar oo gaaraya deegaannada fogfog — carruur badan ayaa halis ugu jira, qaadaya, kuna dhimanaya cudurka.
Natiijadu waa nidaam uu culays saaran yahay. Rugaha caafimaadku waxay soo sheegayaan tallaagado tallaal oo faaruq ah. Xarumo caafimaad qaarkood waxay ku shaqeeyaan shaqaale aan ku filnayn oo fuliya ololeyaasha tallaalka. Meelaha korontadu aysan la isku halleyn karin, dhaqdhaqaaquna uu halis yahay, inta badan suurtagal maaha in tallaallada qabow lagu hayo lana gaarsiiyo waqtigii loogu talagalay.
Mas’uuliyiinta caafimaadku waxay ka digayaan in dhibaatadani aysan ahayn mid Soomaaliya oo keliya ku kooban. Waddamada jilicsan sida Soomaaliya ayaa inta badan ah meelaha ay dib uga soo muuqdaan cudurrada laga hortegi karay. Cudurrada dillaaca ee aan la xakameyn waxay ka gudbi karaan xuduudaha, gaar ahaan marka dad tiro badan ay barakiciyaan colaado iyo dhibaatooyinka cimilada.
